TƯ DUY LÀ GÌ?

TƯ DUY LÀ GÌ?

Tác giả: TIM BAYNE

Trích: Dẫn Luận Về Tư Duy; Người dịch: Phạm Tiến Văn; NXB Hồng Đức

---o0o---

Con người chỉ là một cây sậy, thứ yếu ớt nhất trong tự nhiên; nhưng là một cây sậy có suy nghĩ.

Blaise Pascal

Tư duy là gì? Dường như là một câu hỏi lạ lẫm để đặt ra ngay trang đầu tiên của một cuốn sách, bởi chắc chắn rằng bất cứ ai đủ dũng cảm để đọc một cuốn sách - đặc biệt một cuốn sách về tư duy! – cũng đã có thói quen suy nghĩ. Thực vậy, ngày hôm nay thôi, bạn chắc chắn đã có vô số ý nghĩ. Mặc dù có thể trong dòng chảy của một ngày bình thường, có lúc người ta ít suy nghĩ - thậm chí có những thời điểm mà tâm trí con người hoàn toàn thoát khỏi tư duy - nhưng nếu cả một cuộc đời thiếu vắng tư duy hẳn sẽ không thể được coi là con người. Dù cho những ý nghĩ chúng ta nói đến ở đây là tầm thường (“Tôi đang đói”), hay sâu sắc (‘Một số những cái vô hạn là lớn hơn những cái khác’), hoặc thẳng thắn là kì quái (‘Tôi là bàn chân trái của Thượng đế’), không thể phủ nhận rằng việc suy tư đến với con người một cách tự nhiên. Chúng ta có thể nói rằng việc tư duy đối với con người cũng như việc bay đối với loài chim ưng và việc bơi đối với loài cá heo.

Nhưng suy nghĩ là một chuyện và thấu hiểu được bản chất của tư duy là một chuyện hoàn toàn khác. Hệt như loài chim ưng bay mà không hề biết gì về những nguyên lí của khí động học hoặc loài cá heo bơi mà không biết gì về vật lý học của sự nổi trong nước, vậy nên hầu hết chúng ta suy nghĩ mà không hề có bất cứ sự thấu hiểu nào về bản chất của tư duy. Suy nghĩ có thể là chuyện thông thường, nhưng về bản thân tư duy.

Việc khảo sát về tư duy cắt ngang một số bộ môn. Các nhà triết học thăm dò cấu trúc luận lí của tư duy và mối tương quan giữa các ý tưởng và những hiện tượng tinh thần khác, chẳng hạn như những trạng thái tri giác và những cảm giác thân thể. Các nhà tâm lý học nghiên cứu về những tiến trình hỗ trợ cho năng lực suy tư và những cung cách trong đó các tiến trình này có thể bị gián đoạn. Các nhà khoa học thần kinh khảo sát bộ máy thần kinh của tư duy, và các nhà nhân loại học điều tra sự biến đổi văn hóa trong những phương thức tư duy. Các nhà ngôn ngữ học cứu xét mối tương quan giữa tư duy và ngôn ngữ, các nhà dân tộc học văn hóa nghiên cứu tư duy trong những sinh vật phi nhân tính, các nhà nghiên cứu làm việc trong lĩnh vực khoa học máy tính và trí thông minh nhân tạo thăm dò những cung cách trong đó tư duy có thể được thực hiện trong các hệ thống phi sinh học. Trong cuốn sách này, tôi rút tỉa nhiều kết quả từ những bộ môn ấy để cung cấp một dẫn nhập tới một số khía cạnh đáng chú ý của tư duy. Điều thiết yếu, là sự bao quát được cung cấp ở đây sẽ mang tính chọn lựa cao; một số khía cạnh của tư duy sẽ chỉ được nhắc tới sơ lược, và một số khía cạnh khác sẽ bị bỏ qua hoàn toàn. Nhưng tôi hi vọng rằng nền tảng mà chúng ta bao quát sẽ kích khởi ham muốn của bạn đi sâu vào một trong những chủ đề chắc chắn là quyến rũ bậc nhất.

Suy tư minh bạch về một chủ đề thường đòi hỏi những sự phân biệt, và suy tư minh bạch về tư duy không hề là ngoại lệ với quy luật tổng quát này. Từ ngữ tư duy (thought) có thể quy chiếu về ba đặc trưng hoàn toàn khác biệt của đời sống tinh thần. Thứ nhất, ‘tư duy’ có thể quy chiếu về một loại nhất định về quan năng tinh thần (mental faculty). Cũng như có những quan năng tinh thần kết hợp với năng lực nhìn thấy và nghe thấy, có một quan năng tinh thần - hoặc có lẽ là những quan năng tinh thần - kết hợp với năng lực suy nghĩ. Quan năng về tư duy nêu một số những câu hỏi. Sở hữu một quan năng như thế đòi hỏi điều gì? Những sinh vật nào có một quan năng như thế? Đâu là mối tương quan giữa quan năng về tư duy và những quan năng tinh thần khác, chẳng hạn như những quan năng liên quan đến tri giác và ngôn ngữ?

Thứ hai, tư duy có thể quy chiếu về một kiểu thức nhất định của trạng thái tinh thần (mental state) hoặc sự kiện tinh thần (mental event). Suy nghĩ về một đối tượng là có đối tượng ấy trước tâm trí trong một cung cách nào đó. Dĩ nhiên, có nhiều cung cách để mang một đối tượng đến trước tâm trí mà không liên quan đến tư duy. Chẳng hạn, nhìn thấy một đối tượng là đưa nó đến trước tâm trí mặc dù chúng ta có thể - và thường suy nghĩ về những đối tượng mà chúng ta nhìn thấy, việc nhìn một vật gì đó không hẳn là một cung cách để suy nghĩ về nó. Mặc dù không dễ nói chính xác rằng điều gì có liên quan khi đưa một vật gì đó tới trước tâm trí trong cung cách chuyên biệt của tư duy, hiện tượng này khá là quen thuộc. Khi Lev Tolstoi nói về nhân vật nữ trong tiểu thuyết Anna Karenina, và vậy là chỉ bằng cách bận rộn ban ngày và dùng thuốc ngủ ban đêm, nàng mới có thể dập tắt ý tưởng hãi hùng về điều gì sẽ xảy ra nếu chàng hết yêu nàng, chúng ta lập tức nhận ra trạng thái tinh thần của nhân vật. Nhưng chúng ta có thể vượt ra ngoài một sự nắm bắt thuần tuý mang tính trực giác về các ý tưởng và đạt tới sự thấu hiểu về bản chất của chúng? Chúng ta có thể xác định rằng những ý tưởng khác biệt ra sao với những sự kiện tinh thần thuộc loại khác, chẳng hạn như những cảm giác cơ thể, các trải nghiệm tri giác, hoặc những trạng thái cảm xúc? Chúng ta có thể xác định những cung cách trong đó một loại tư duy (thí dụ nhận thức rằng hoá đơn đã bị tính sai) khác biệt với một loại tư duy khác (thí dụ tự hỏi rằng không biết cà phê đã có chưa)? Và cái gì là tính chất nền tảng của các ý tưởng? Chúng có thể được giải thích trong những hạn từ về các trạng thái vật lí thuộc một loại nào đó, hay là chúng ta phải kêu gọi đến một thực tại phi vật lí nào đó để giải thích về chúng?

Đặc trưng thứ ba của đời sống tinh thần mà từ ngữ ‘tư duy’ được áp dụng liên quan tới một loại chuyên biệt về hoạt động (activity), cũng như người ta có thể bận tâm bởi công việc tìm kiếm một ai đó hoặc lắng nghe một điều gì đó. Chúng ta xin lỗi bằng cách nói rằng chúng ta đã bị ‘lạc mất trong suy nghĩ’ (lost in thought); chúng ta khước từ việc thảo luận một chủ đề với lời thú nhận rằng chúng ta quá mệt để suy nghĩ về nó. Chúng ta mô tả một số người là những nhà tư tưởng sâu sắc và những người khác là những nhà tư tưởng kém cỏi. Thực vật, các nhà trí thức đôi khi được mô tả một cách đơn giản là những nhà tư tưởng, như thể họ có một độc quyền về loại hoạt động này! Ở đây nữa, bản chất của tư duy đặt ra nhiều câu hỏi. Cái gì chính xác là có liên quan trong sự suy nghĩ tích cực về một chủ đề? Có những kiểu thức khác nhau về tiến trình tư duy không? Nếu thế, chúng tương quan với nhau ra sao? Nên có những quy tắc nào hướng dẫn hoạt động suy nghĩ?

Chúng ta sẽ không thể trả lời tất cả những câu hỏi này, nhưng có thể khởi sự về chúng, và bắt đầu với quan năng về tư duy.

CTV: Thủy Tiên.